Wniosek o wyłączenie sędziego

Czemu służy wniosek o wyłączenie sędziego?

Prawo do sądu jest jednym z najistotniejszych praw gwarantowanych przez Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej. Stanowi ona, że każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd. W praktyce oznacza to, że zdarzają się sprawy, których konkretny sędzia po prostu nie powinien rozpoznawać. Nie budzi np. wątpliwości, że sędzia nie powinien orzekać we własnej sprawie albo w sprawie swojego dziecka czy małżonka. Tego rodzaju powiązania wykluczają bowiem orzekanie w sposób wolny od emocji czy konfliktów sumienia. Z tego względu w wymienionych wyżej i podobnych, ściśle określonych sytuacjach, przepisy przewidują wyłączenie sędziego z mocy samej ustawy. Rozpoznanie sprawy przez wyłączonego w ten sposób sędziego zawsze prowadzi do nieważności postępowania. Do wywołania takiego skutku nie jest wcale potrzebny wniosek strony o wyłączenie sędziego. Nietrudno jednak domyślić się, że ustawodawca nie jest w stanie z góry przewidzieć wszystkich sytuacji, w których sędzia mógłby – nawet tylko potencjalnie – okazać się stronniczy. Na szczęście nawet w okolicznościach faktycznych niewymienionych w ustawie można skorzystać z odpowiedniego środka. Wówczas można bowiem złożyć wniosek o wyłączenie sędziego. Służy on realizacji prawa do bezstronnego sądu w tych sprawach, w których sędzia nie jest wyłączony z mocy samej ustawy. W niniejszym wpisie omawiam wniosek uregulowany w przepisach o postępowaniu cywilnym. Pamiętaj, że w innych postępowaniach obowiązują podobne, lecz nieco odmienne zasady.

Kiedy wniosek o wyłączenie sędziego jest zasadny?

Wniosek o wyłączenie jest zasadny, jeżeli istnieje okoliczność tego rodzaju, że mogłaby wywołać uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego w danej sprawie. W orzecznictwie przyjmuje się wobec tego, że wyłączenie sędziego staje się niezbędne, gdy strona ma chociażby subiektywną, ale uzasadnioną wątpliwość co do bezstronności sędziego. Przyczyną wyłączenia jest zatem sama możliwość powstania wątpliwości – tak u strony, jak i u osób spoza procesu. Instytucja wyłączenia sędziego ma bowiem za zadanie usuwanie choćby pozorów braku bezstronności. Przykład: Sędzia prowadzi w innym postępowaniu spór sądowy z jedną ze stron. Strona ta obawia się, że z uwagi na wspomniany spór sędzia nie będzie potrafił zachować wobec niej neutralności. W takim wypadku istnieją podstawy do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego.

Za okoliczność uzasadniającą wyłączenie sędziego nie uważa się wyrażenia przez sędziego poglądu co do prawa i faktów przy wyjaśnianiu stronom czynności sądu lub nakłanianiu do ugody. Również samo przeświadczenie strony co do tego, że sędzia prowadzi proces wadliwie, sprzecznie z regułami procedury cywilnej, nie świadczy o stronniczości sędziego. Przykład: Sędzia pominął dowód zawnioskowany przez stronę, błędnie uznając go za nieprzydatny do wykazania danego faktu. Samo w sobie nie uzasadnia to wniosku o wyłączenie sędziego. Taki błąd może być natomiast przedmiotem zarzutu apelacyjnego.

Jak złożyć wniosek o wyłączenie sędziego?

Do złożenia wniosku o wyłączenie sędziego uprawniona jest strona postępowania. Takie żądanie może zgłosić także sam zainteresowany sędzia. Strona może zgłosić wniosek na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa się toczy. We wniosku należy uprawdopodobnić przyczyny wyłączenia. Nie ma zatem potrzeby ich udowodnienia ponad wszelką wątpliwość. Strona, która przystąpiła do rozprawy, powinna uprawdopodobnić również to, że przyczyna wyłączenia dopiero później powstała lub stała się jej znana.

Wniosek o wyłączenie sędziego i co dalej?

Złożenie wniosku o wyłączenie sędziego nie pozostaje bez wpływu na toczące się postępowanie. Sędzia, którego dotyczy wniosek, co do zasady może podejmować dalsze czynności do czasu rozstrzygnięcia wniosku, np. prowadzić postępowanie dowodowe. Nie może jednak zostać wydane orzeczenie lub zarządzenie kończące postępowanie w sprawie.

O wyłączeniu sędziego rozstrzyga sąd, w którym sprawa się toczy, a gdyby sąd ten nie mógł wydać postanowienia z powodu braku dostatecznej liczby sędziów – sąd nad nim przełożony. Postanowienie wydaje się po złożeniu wyjaśnienia przez sędziego, którego wniosek dotyczy. W przypadku niezłożenia wyjaśnienia w terminie dwóch tygodni od dnia wpływu wniosku do sądu właściwego, a jeśli był dotknięty brakami – od dnia ich usunięcia, wniosek podlega rozpoznaniu bez wyjaśnienia, chyba że sąd uzna złożenie wyjaśnienia za konieczne.

Kiedy wniosek o wyłączenie sędziego jest niedopuszczalny?

Instytucja wyłączenia sędziego ma służyć szczytnemu celowi, jednakże w praktyce bywa nadużywana. Strony niekiedy korzystają z niej np. po to, aby przedłużyć postępowanie. Z tego względu ustawodawca uznał, że nie każdy wniosek o wyłączenie sędziego powinien być dopuszczalny. Niedopuszczalny jest po pierwsze wniosek oparty wyłącznie na okolicznościach związanych z rozstrzygnięciem przez sąd o dowodach. Po drugie, niedopuszczalny jest wniosek złożony po raz kolejny co do tego samego sędziego z powołaniem tych samych okoliczności.

Wniosek niedopuszczalny pozostawia się w aktach sprawy bez żadnych dalszych czynności. To samo dotyczy pism związanych z jego wniesieniem. O pozostawieniu wniosku i pism związanych z jego wniesieniem zawiadamia się stronę wnoszącą tylko raz – przy złożeniu pierwszego pisma. W przypadku złożenia wniosku niedopuszczalnego ustnie, przewodniczący zawiadamia stronę o jego bezskuteczności.

Niezależnie od wymienionych wyżej przesłanek, wynikających wyraźnie z ustawy, w orzecznictwie przyjęto, że za niedopuszczalny uznawać należy także jeszcze inny rodzaj wniosku. Chodzi mianowicie o wniosek o wyłączenie sędziego niewyznaczonego do rozpoznania sprawy. W praktyce zdarza się, że strona wnosi o wyłączenie wszystkich sędziów danego sądu. Taki wniosek zostanie rozpoznany tylko w odniesieniu do sędziów, którzy zostali wyznaczeni do rozpoznania sprawy.

Skutki wyłączenia sędziego

Skutki wyłączenia sędziego są jednoznacznie uregulowane w przepisach. W razie uwzględnienia wniosku o wyłączenie sędziego sąd znosi postępowanie w zakresie obejmującym udział tego sędziego w sprawie. Co istotne, zniesienie postępowania dotyczy wyłącznie tej części postępowania, która miała miejsce po złożeniu wniosku o wyłączenie sędziego. Przez zniesienie postępowania rozumieć należy konieczność powtórzenia czynności przeprowadzonych z udziałem wyłączonego sędziego. Są one bowiem uważane za niebyłe. Zniesienie postępowania nie powinno jednak objąć czynności niecierpiących zwłoki. Należy do nich np. zabezpieczenie dowodu.